2024, Vol. 10, Issue 3, Part A

author(s)
शुभेन्दुभट्टाचार्यः

abstract
न्यायवैशेषिकशास्त्रं हि भारतीयास्तिकदर्शनप्रस्थानानां स्तम्भस्वरूपम्। सिद्धान्तानां साम्यबाहुल्य्यात् न्यायवैशेषिकयोः समानतन्त्रत्वं प्रसिद्धम्। वैशेषिकस्वीकृतेषु द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाभावरूपसप्तपदार्थेषु तृतीयपदार्थः कर्म अन्यतमतां भजते। यद्यपि प्राचीनन्याये प्रमाणप्रमेयादिषोडशपदार्थाः प्रतिपादिताः, तथापि नव्यन्याये वैशेषिकाणामिव द्रव्यादिसप्तपदार्थाः स्वीक्रियन्ते। तथा च भाषितं भाष्ये - " अस्त्यन्यदपि द्रव्यगुणकर्म्मसामान्यविशेषसमवायाः प्रमेयम् "। तस्मात् कर्मणः पदार्थत्वं नैयायिकैरपि अङ्गीकृतमिति ज्ञायते। कर्मपदार्थस्य अनङ्गीकारे तु वस्तुषु क्रियोत्पादनादिविषयाणां काऽपि व्याख्या न स्यात्। कर्मणः सहकारित्वं व्यतिरिच्य तेषां सिद्धान्तानां तथा विचाराणां विनाशः निश्चितः एव। अतः कर्मणः एवं माहात्म्यं परिलक्ष्य कर्मणोऽस्य लक्षणं प्रमाणमुत्पत्तिस्तथा स्वरूपं विभागश्चात्र निबन्धे विषयत्वेन आचिताः। अनेन च न्यायवैशेषिककर्मविषयकं सुस्पष्टं ज्ञानं भविष्यतीति।